آیا ویروس ها چیزی می دانند؟

به گزارش وبلاگ عینک آفتابی شیک، از میان تمام نظراتی که دراین باره از تریبون ها و محافل مختلف شنیده می گردد جالب ترینشان آن هایی هستند که گسترش این ویروس را به نحوی به رفتار آدمیان با طبیعت نسبت می دهند و این همه گیری و اثرات مهلک آن را نیز پادافره بی رحمی انسان نسبت به طبیعت می دانند.

آیا ویروس ها چیزی می دانند؟

سینا فلاح زاده راسته کناری| آیا می توان برای ویروس ها و سایر میکروارگانیسم ها و به طور کلی تر جانوران و گیاهان درجاتی از هوش و دانایی را شبیه به آنچه برای انسان ها قائل هستیم، قائل شد؟ آیا می توان معنای دانستن را به نحوی تعمیم داد که بتوان در خصوص سایر جانوران غیر از انسان نیز سخن از نوعی دانستن یا هوشمندی به میان آورد؟

به راستی این ایده که تنها انسان ها می توانند بدانند از کجا آمده است و اثرات آن در تمدن بشری و به ویژه اخلاق محیط زیست چیست؟ وقتی می گوییم چیزی را می دانیم یا اینکه می دانیم چه می کنیم، منظورمان چیست؟ زیست شناسی و تکامل و علوم شناختی چه کمک هایی برای پاسخ به این پرسش ها به ما می نمایند؟

اساسا ضرورت طرح این پرسش چیست؟ پس از بالادریافت اپیدمی و بحران دنیای کرونا که موجب قرنطینه شهر ها و کشور ها در سرتاسر دنیا شد و ضربات مهلکی بر اقتصاد دنیای وارد آورد گروه های اجتماعی و علمی و اصحاب فکر و اندیشه در اقصی نقاط دنیا عمیقا به تکاپو افتادند تا اثرات میان مدت و طولانی مدت این بحران روی جوامع انسانی را بسنجند.

از میان تمام نظراتی که دراین باره از تریبون ها و محافل مختلف شنیده می شود جالب ترینشان آن هایی هستند که گسترش این ویروس را به نحوی به رفتار آدمیان با طبیعت نسبت می دهند و این همه گیری و اثرات مهلک آن را نیز پادافره بی رحمی انسان نسبت به طبیعت می دانند.

پیش فرض چنین اظهارنظر هایی این است که طبیعت به نحوی هوشمندانه عمل می نماید و همواره سعی دارد تا تعادل نیرو های گوناگونی را که در آن جریان دارند، برقرار کند و برای مثال به روشی که خودش درست می داند از اصل حیات بر روی زمین محافظت کند و دست انسان ها را از تعدی بیشتر به ساحت طبیعت تا جای ممکن کوتاه کند.

صدالبته چنین پیش فرضی از جنس پیش فرض ها و مقدمات نظریات علمی نمی تواند باشد چنانکه وقتی عده ای وقوع چنین حوادثی را نتیجه گناهان آدمیان می دانند از منظر علمی به این حوادث نمی نگرند و برای مثال ممکن است عقاید دینی یا عرفانی آن ها را به چنین موضعی رهنمون شده باشد.

ما هم در این نوشته چندان قصد نداریم از منظر علمی به این قضیه بنگریم و به نقد یا رد آن بپردازیم. بلکه بیشتر قصد داریم تا با تکیه بر آثار تنی چند از فیلسوفان به شرح بسط مختصر چند ایده مشابه در شناخت شناسی تکاملی پرداخته و نتیجه های احتمالی رد یا قبول آن ها برای فلسفه علم و اخلاق و تکنولوژی به نحوی بسیار موجز و سرفصل وار مورد واکاوی قرار دهیم.

واقعیت این است که عقیده به هوشمند یا جان مندبودن موجودات سابقه ای طولانی در تمدن بشری دارد. چیزی شبیه به آن تحت نام جان مندانگاری یا روح مندانگاری اجزای طبیعت یا کل آن در مکاتب عرفانی و فلسفی گوناگون نیز یافت می شود. در فرهنگ ایرانی برای مثال چنانکه معروف است مولانا در مثنوی ذرات عالم را هوشمند می داند:

جمله ذرات عالم در نهان/ با تو می گویند روزان و شبان/ ما سمیعیم و بصیریم و هشیم/ با شمـا نامحـرمان ما خامشیم/، چون شما سوی جمادی می شوید/ محرم جان جمادان کی شوید؟

(مولانا، مثنوی، دفتر سوم، ابیات 1021-1019).

اما آنچه در ادامه خواهد آمد هیچ ارتباطی به مسئله جان مندانگاری و تأثیر آن روی شکل دریافت فرهنگ بشری به لحاظ تاریخی چنانکه در کار های امثال ادوارد تیلور و جیمز فریزر مطرح می شود یا حتی ایده عرفانی هوشمندی هستنده ها چنانکه برای مثال نزد مولانا جلال الدین مطرح است، ندارد بلکه قصد بر آن است که تمرکز خود را روی اندیشه سر کارل پوپر در باب شناخت شناسی تکاملی قرار دهیم.

سر کارل پوپر در دو فصل از فصل های کتاب زندگی سراسر حل مسئله است که در واقع متن سخنرانی هایش در جا های گوناگون است نظرات بسیار جالبی درباره تصور امر دانستن برای موجوداتی غیر از انسان می آورد. در این سخنرانی ها پوپر می کوشد تا از روش مورد علاقه خود به مبحث شناخت شناسی تکاملی بنگرد و آنچه را که در آثار پیشین و بلکه در تمام عمر خود تحت عنوان رویکرد حل مسئله در تمام علوم طبیعی و انسانی و بلکه تمام ساحت های زندگی انسانی مطرح نموده بود به نحوی به سایر موجودات غیر از انسان نیز تعمیم دهد.

چنانکه می دانیم بسکمک از موجودات مغزی پیچیده و با ظرفیت و توان کاری بالا نظیر انسان ندارند. در خصوص بسکمک از این موجودات هیچ ارگانی که کاری معادل مغز را در پردازش اطلاعات انجام دهد، وجود ندارد. اما در هر صورت جانوران و گیاهان از محیط به نحوی متأثر می شوند و به اتفاقاتی که در اطرافشان رخ می دهد، واکنش نشان می دهند.

بیشتر این واکنش ها در جهت تنظیم عملکرد های حیاتی یا در جهت بقا و تولیدمثل حیوان یا گیاه مورد نظر صورت می گیرد. در خصوص حیواناتی که مغزشان از لحاظ پیچیدگی در عملکرد نزدیک به انسان ها هم هست بحث وجود خودآگاهی یا تصور امری شبیه دانستن یا تفکر محل بحث و تأمل است.

در فلسفه و شناخت شناسی (epistemology) مقدماتی معمولا دانش (knowledge) بر سه قسم است: دانستن-که (know-that)، دانستن-چگونه (know-how) و دانش به وسیله آشنایی (knowledge by acquaintance). در حالت اول معمولا وقتی می گویند کسی چیزی را می داند منظورشان این است که آن شخص یک باور درست و موجه در خصوص یک امر خاص دارد.

در خصوص حالت دوم بحث از دانش تئوریک در میان نیست و بحث دانش عملی در میان است مانند بسکمک از مهارت هایی که در خیلی از موارد نمی توان آن ها را در قالب گزاره ها شرح داد. در خصوص حالت سوم هم دانش به وسیله اندرکنش عِلّی بی واسطه بر پایه تجربه (experience) یا داده های حسی (sense-data) میان شخص و شیئی که شخص در حال ادراک آن است، ایجاد می شود.

در این حالت بنا بر نظر برتراند راسل داده های حسی تنها چیزی هستند که از آن شیء به شخص می رسند و شخص هرگز نمی تواند به واقع خود آن شیء فیزیکی را بشناسد. نوع دیگر تقسیم بندی دانش (ازجمله دانش گزاره ای) که از دیرباز در فلسفه اروپایی مورد توجه بوده است عبارت است از تقسیم بندی پیشینی/پسینی.

دانش یا گزاره پیشینی (a priori) عبارت است از نوعی از گزاره ها که برای فهمیدن درستی یا غلطی آن احتیاجی به تجربه و رجوع به دنیا خارج نداریم (مثل گزاره گل سرخ، سرخ است به عنوان یک نمونه از دانش گزاره ای پیشینی) و دانش پسینی (a posteriori) نوعی از دانش است که فهمیدن درست و غلطی آن احتیاج به تجربه و مراجعه به دنیا خارج دارد مانند گزاره نقطه جوش متانول 64.7 درجه است.

با ذکر این مقدمه کوتاه می رسیم به نظرات پوپر در خصوص نسبت دادن دانستن به جانوران و گیاهان و اثرات این آموزه در فلسفه او. پوپر ابتدا مخالفت خود را با نظریه کنراد لورنتس در خصوص نحوه شکل دریافت دانش پیشینی که در شرح فلسفه کانت از آن استفاده نموده بود، اعلام می نماید.

به نظر لورنتس تجربیات و داده های حسی انباشته نیاکان بسیار دور ما به صورت اطلاعات ژنتیکی در سرشت ما ذخیره شده است. به همین دلیل است که ما تنها می توانیم دنیا را در قالب آن دانش پیشینی که از پیش در وجود ما یعنی در ژنتیک ما جای گیر شده است بفهمیم، اما بقیه آنچه از دنیا می دانیم دانش پسینی است.

اما پوپر معتقد است که تمام آنچه ما می دانیم به لحاظ تکوینی (ژنتیکی) پیشینی است و تمام آنچه ما آن را پسینی به شمار می آوریم به نحوی به کمک آنچه به صورت تکوینی و پیشینی در ما وجود دارد، ابداع شده است؛ بنابراین پوپر در تناقض آشکار با نظریات کانت معتقد است که معرفت ما -مثلا در هندسه- یک خصلت فرضیه ای (گمانه ای یا حدسی) دارد.

پوپر در واقع معتقد است که ما و اساسا تمام جانداران در برخورد با دنیا خارج چیزی یاد نمی گیریم بلکه با مسائلی روبه رو می شویم که برای حل آن ها راه چاره هایی با توجه به دانش پیشینی خود (هر مقدار و با هر کیفیت که باشد) ابداع می کنیم و سپس با به کار بستن این راه چاره ها یعنی به وسیله آزمون و خطا چیزی می آموزیم.

طبیعتا اعتبار این راه چاره تا زمانی است که در مقابل مسائل پیش آمده درست کار کند و به محض اینکه در یک مورد راه چاره ما درست کار نکرد باید با راه چاره دیگری برگردیم و برای حل مسئله مورد نظر کوشش کنیم. این در واقع تعمیم یافته الگوی پیشرفت علم به وسیله حدس زدن راه چاره های فرضی برای مسائل علمی و کوشش برای باطل کردن آنهاست که هسته اصلی فلسفه علم پوپری در کتاب منطق اکتشافات علمی را تشکیل می دهد.

در آن کتاب پوپر می کوشد برای به دست دادن معکمک برای تفکیک دانش علمی از دانش غیرعلمی معیار بطلان پذیری را معرفی کند و در مراحل بعدی از کار فکری خود چه در فلسفه علوم طبیعی و چه در فلسفه علوم سیاسی و اجتماعی به انحای مختلف به آن برمی شود.

حیوانات می توانند چیزی بدانند

پوپر در مرحله بعدی این گزاره را پیش می کشد که تصور دانستن برای حیوانات و حتی میکروارگانیسم ها کاملا ممکن است و می کوشد نشان دهد که فرض اینکه حیوانات می توانند چیزی بدانند چیزی بیش از یک استعاره و نوعی از انسان واره انگاری بسیار متهورانه است. او ابتدا از اینکه در صورت بندی بخش اعظمی از نظریه تکامل از نظریه فهم هم ساختی استفاده می شود، بهره می برد تا منظور خود را از این نوع در نظر دریافت انسان واره انگاری نشان دهد.

ما برای حیوانات بسکمک از چیز هایی را که در خصوص انسان درست به نظر می رسند صحیح می دانیم و می توان همین امر را در خصوص دانستن نیز صحیح دانست. مثال پوپر این است که وقتی می گوییم سگ بینی دارد و بو می کشد یا غیره، می توانیم با توجه به رفتارش قبل از آمدن صاحبش به خانه بگوییم که او می داند صاحبش چه وقتی به خانه خواهد آمد.

در ادامه مطلب پوپر 19 نتیجه از این فرض وجود دانش در حیوانات می گیرد که بعضی از آن ها به صورت خلاصه عبارت اند از: خصلت ایجاد انتظار توسط معرفت در تمام جانوران از جمله انسان، غیریقینی بودن یا حدسی و فرضیه ای بودن انتظار و معرفت، حقیقت عینی داشتن بسیار از انتظارات ما، تفاوت ایده حقیقت (درستی عینی دانش) و ایده یقین، نادر بودن موارد یقین عینی، تعمیم توانایی دانستن به گیاهان و تمام موجودات زنده، ربط و نسبت میان معرفت و سازگاری با محیط.

در ادامه پوپر با ذکر مقدماتی از بعضی نظریات در خصوص نحوه شکل گیری حیات در کره زمین به دفاع از نظریه مورد قبول خود می پردازد و در انتهای مطلب نیز دروس کلی ای را که می توان از این مقدمات و مباحث گرفت، می آورد و در نهایت می گوید که علم ما چیزی بیشتر از عقل سلیم روشن بینانه باکتریایی نیست!

و اینکه همه موجودات زنده، یابنده و حل نماینده مسئله ها هستند. او درنهایت خاطرنشان می نماید که من به کرات گفته ام که از آمیب تا اینشتین تنها یک قدم وجود دارد. هر دوی آن ها به روش آزمون و خطا کار می نمایند. آمیب اگر اشتباه کند می میرد، اما اینشتین می داند که تنها از اشتباهاتمان می توانیم درس بگیریم... گامی که اینشتین می تواند بردارد، اما آمیب نمی تواند این است که به یک نگرش انتقادی، یک نگاه انتقادی و یک رویکرد انتقادی دست یابد.

بعضی ملاحظات در اخلاق محیط زیست

در دوران مدرن با توجه به تأثیر روزافزون دوگانه انگاری دکارتی بر اندیشه بشری انسان به تدریج تبدیل به موجودی جدا از طبیعت شد و روزبه روز با پیشرفت تکنولوژی و علم (اگر قائل به ایده پیشرفت در این زمینه باشیم!) سالاری بلامنازعش بر طبیعت در زمره بدیهیات درآمد.

ما به تدریج چنان از طبیعت جدا شدیم که کلیت آن را فقط به عنوان یک منبع ذخیره لایتناهی برای دستبرد های تکنولوژیکی خود در نظر آوردیم (هایدگر: پرسش از تکنولوژی) و چنان خود را تافته جدابافته از سایر موجودات دانستیم که هرگونه دست درازی به طبیعت بی جان و جاندار را تا حدی که محیط زیست ما را روی زمین با بحران و ادامه حیات ما را نیز با خطر روبرو کند مجاز دانستیم (هانس یوناس: امر ضروری پاسخ گویی).

اما واقعیت امر این است که با توجه به بحران های ایجادشده در زمینه محیط زیست و سیر عجیب گرمایش دنیای هم اکنون کلیت حیات ما و نسل های آینده مان با خطر انقراض روبه رو شده است. شاید وقت آن باشد که با مد نظر قراردادن بصیرت هانس یوناس به جای آنکه سایر موجودات زنده را نیز مانند طبیعت بی جان تنها ابژه هایی برای تسلط تکنولوژیکی خود ببینیم با در نظر آوردن حیوانات و اساسا کل موجودات زنده به مثابه انسان هایی که در بعضی موارد استعداد های شناختی کمتری از ما دارند به سوی نوعی اخلاق جدید برای برخورد با جانوران و محیط زیست حرکت کنیم.

در دوران مدرن با ارزش زدایی از طبیعت کار را به آنجا رساندیم که با قبول تفکیک منطقی حقایق و ارزش ها، ارزش ها را به طورکلی از روش شناخت طبیعت کنار گذاشتیم. صد البته این برای تکامل دانش بشری ضروری بود. اما این روش وقتی منجر به ارزش زدایی کامل از طبیعت شد درنهایت نتایج چندان جالبی برای زیست اخلاقی ما بار نیاورد. تفکیک حقیقت و ارزش به ما می آموزاند که از هیچ گزاره ای که حالت امور واقع را بیان کند (هست ها) منطقا نمی توان گزاره هایی متضمن احکام اخلاقی (بایدها) را نتیجه گرفت.

اما اگر یکی از این هست ها این باشد که انسان در اثر فلان روش کارش به مرض انقراض نزدیک شده است، چطور؟! این در واقع آنجایی است که شاید بهتر باشد کمی آن تفکیک منطقی را نادیده بگیریم. شاید اگر مانند بعضی مکاتب فکری باستانی حیوانات را نیز مانند خود بدانیم بتوانیم ارزش را به طبیعت برگردانیم.

زیست شناسی به ما می آموزد که میکروارگانیسم ها و از جمله ویروس ها از قدیمی ترین گونه های زنده روی کره زمین هستند که سابقه حضور آن ها به بیش از سه میلیارد سال قبل از انسان ها می رسد. شاید گفته شود که گسترش اپیدمی ها منطقا هیچ پیغام اخلاقی ای برای ما ندارند. اما به نظر می رسد که با تأمل بیشتر بتوان بصیرت های ارزشمندی از چنین رویداد هایی کسب کرد.

اینکه ما نباید با تکیه بر علم خود که به قول پوپر در واقع نسخه پیشرفته تر دانش میکروارگانیسم هاست هر رفتاری را با طبیعت مجاز بشماریم، زیرا گاهی ممکن است همین رفتار های ما موجب برهم خوردن تعادل ظریف طبیعت شده و بعضی از این میکروارگانیسم های خاموش را دوباره فعال کند.

از سوی دیگر با یک نگاه تیزبینانه تر می توان فهمید رشد تکنولوژیکی ما اگر در تناقض با سازگاری ما با طبیعت باشد ما را به انقراض نزدیک خواهد نمود. یعنی تکنولوژی های ما باید به نحوی پیشرفت نمایند که متضمن بقای سازگارانه ما در کنار سایر گونه های حیات از جمله میکروارگانیسم ها باشد. به بیان دیگر هم نباید سربه سر این هم سیاره ای های قدیمی مان بگذاریم و هم کاملا آماده باشیم تا درصورتی که از کنترل ما خارج شدند و حیات ما به خطر افتاد از خود محافظت کنیم.

سؤال جالب این است: آیا کلیت دانش علمی و تکنولوژیکی ما آمادگی چنین وضعیتی را داشت؟ آیا ما برای این شرایط آماده بودیم؟ آیا وقت آن نرسیده است که اعتراف کنیم ما تنها موجوداتی نیستیم که چیزی می دانیم؟ و گاهی حتی روش کار میکروارگانیسم های غیرقابل رؤیت چنان است که ما با تمام دانش و غرور و تفاخر خود ممکن است در مقابل آن ها به زحمت های بی سابقه بیفتیم؟

تصور اینکه ویروس ها می توانند چیزی بدانند در این موارد برای ما بسیار سودمند است. اما شاید وقت آن است که از پیچیدگی حیرت انگیز مغز خود برای یافتن شیوه های سازگار حیات استفاده کنیم و نشان بدهیم که زندگی را فراموش ننموده ایم و حاضریم با فروتنی و ازخودگذشتگی برای تضمین آن کوشش و مبارزه کنیم.

منبع: فرادید

به "آیا ویروس ها چیزی می دانند؟" امتیاز دهید

امتیاز دهید:

دیدگاه های مرتبط با "آیا ویروس ها چیزی می دانند؟"

* نظرتان را در مورد این مقاله با ما درمیان بگذارید